عزت نفس عبارت است از احترام به خود، خود ارزشمند دانستن یا تصویری که شخص از خودش دارد. مسأله عزت نفس و مقوله ارزیابی مثبت از خود از اساسی‌ترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت کودکان و نوجوانان است.

مطالعات و پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهند که کودکان و نوجوانانی که دارای احساس خودارزشمندی و عزت نفس قابل‌توجهی هستند، نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه، پیشرفت تحصیلی و کارآمدی بیشتری از خود نشان می‌دهند. پرورش احساس خودارزشمندی و عزت نفس در کودکان و نوجوانان از مهمترین وظایف و رسالت‌های اولیا و مربیان است که در این ارتباط بیشترین نقش برعهده الگوهای رفتاری است.

? یافته‌های تحقیقاتی پیرامون تأثیر عزت نفس بر پیشرفت تحصیلی

در یک تحقیق دانشگاهی با عنوان اثرات عزت نفس بر عملکرد دانش‌آموزان دختر و پسر سال اوّل تا سوم دبیرستان که در شهرستان اهواز صورت پذیرفته، اثرات عزت نفس بر عملکرد افراد بررسی شده است.

در این تحقیق از ??? نفر دانش‌آموز دختر و پسر (کلاس اوّل تا سوم دبیرستان) که به طور تصادفی انتخاب شده بودند استفاده شد و سطح ? درصد به عنوان سطح معنی‌دار بودن، انتخاب شد.

یافته‌های تحقیق نشان داد که افزایش و کاهش عزت نفس دانش‌آموزان دختر و پسر، باعث افزایش و کاهش عملکرد آنها شده است. نتایج این تحقیق فرضیه‌های مطرح شده و یافته‌های تحقیقات قبلی را مورد تأیید قرار می‌دهند. همچنین در یک تحقیق که در شهرستان مشهد با هدف بررسی رابطه عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دبیرستانی نظام جدید انجام شد به این یافته رسید که میان عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود دارد.

پژوهشگران در تحقیق‌های دیگری که در بررسی رابطه عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در شهرستان اهواز صورت گرفته است، پی برده‌اند که میان عزت نفس و عملکرد تحصیلی در دانش‌آموزان همبستگی مثبت وجود دارد یعنی میان دو متغیر، عزت نفس عامل مهمتر و بزرگتری است تا عملکرد تحصیلی و به عبارت دیگر عزت نفس عامل یا علّت اولیه برای عملکرد تحصیلی است.

? رهنمودهای کلی برای بالا بردن عزت نفس کودکان و نوجوانان

برای بالا بردن عزت نفس در دانش‌آموزان راه‌هایی وجود دارد که در اینجا به اختصار به چند مورد از آنها اشاره می‌شود.

ـ والدین به عنوان الگو و سرمشق خصوصاً قبل از ورود کودک به مدرسه می‌توانند از طریق چگونگی درگیری با مسائل زندگی نقش مهمی در عزت نفس کودکان خود داشته باشند.

ـ برای افزایش عزت نفس ضروری است اولیا و مربیان به تفاوت‌های فردی، ویژگی‌های رشدی، مهارت‌ها ، قابلیت‌ها، عواطف ، منش‌ و استعدادهای کودک توجه جدی کنند.

ـ داشتن احساس اعتماد به فرزندان و سپردن برخی مسئولیت‌های منزل به او، کودک و یا نوجوان را در بهره‌گیری از استعدادها یاری می‌کند و عزت نفس او را افزایش می‌دهد.

ـ در شرایط آموزشی، بر فعالیت‌های دانش‌آموزان در یادگیری تأکید شود نه بر پیشرفت آنان.

ـ اگر مادر و پدر، رفتار پسندیده کودک را تقویت کنند و رفتار ناپسند او را مورد بی‌اعتنایی قرار دهند، به کودک کمک کرده‌اند تا بینش مثبتی در او نسبت به پیشرفت پیدا شود.

ـ به جای انتقاد، از تحسین استفاده کنید. بچه‌هایی که مورد انتقاد قرار می‌گیرند، همان برخورد را با خودشان خواهند داشت و در نهایت اشخاصی خواهند شد با عزت نفس پایین، تحسین، ابزار بسیار مهمی در طول فرآیند تربیت کودک است. والدین فکر می‌کنند اگر به طور دایم از کودکان خود انتقاد و اشتباه آنها را یادآوری کنند به آنها کمک می‌کنند، چرا که تصور آنها بر این است که کودکان با این تذکرات پرورش خواهند یافت، امّا از خودتان سؤال کنید آیا دوست دارید اشتباه‌های شما را بگویند؟ آیا اگر دایماً از شما انتقاد شود، پیشرفت خواهید کرد؟ واقعیت این است که ما از آنچه انجام می‌دهیم دفاع می‌کنیم و لذا اگر مورد انتقاد قرار بگیریم، کارمان را ادامه خواهیم داد و همین صفت یکدندگی که فطری است به ما اجازه نمی‌دهد که انتقاد را بپذیریم. در پس تمامی انتقادها این جمله قرار دارد: اگر فقط بیشتر شبیه من بودی و مثل من زندگی می‌کردی، بهتر از این بودی، امّا هیچ‌کس، حتی فرزند شما، دقیقاً خود شما نیست. پس بچه‌ها را به دلیل تلاشی که می‌کنند تحسین کنید، حتّی اگر ناموفق باشند، چرا آنها ریسک کرده‌اند. شرایطی فراهم کنید که فرزندانتان بدانند شما در کارهای آنها همراهشان هستید. به دنبال انتقاد از آنها نیستید. بدین ترتیب برای ساختن یک تصویر مثبت در کودکان گام مثبتی برداشته‌اید.

ـ نگذارید کودکان، خود را تحقیر کنند. هر وقت عبارات «من هیچ کاری نمی‌توانم انجام دهم.» «من نمی‌توانم دوچرخه‌سواری کنم» را از آنها شنیدید، در واقع به شما پیام داده می‌شود که عزت نفس آنها را بالا ببرید. در این مواقع نیازی به ارائه سخنرانی طولانی نیست. فقط باید آنها را با عبارات مثبت تشویق کنید. مثلاً «اگر از ذهنت استفاده کنی، همه کار می‌توانی انجام بدهی.» «اگر تلاش کنی می‌تونی آن مسأله ریاضی را حل کنی.» «اگر کمی دقّت کنی از عهده آزمون برمی‌آیی، بیا امتحان کنیم زود باش.»، «چرا فکر می‌کنی بلد نیستی؟ امتحان کن» پس از جملات ساده و مثبت تأکیدی که اعتماد به نفس کودک را بالا می‌برد استفاده کنید. اگر بچه‌ها این گونه جملات را مرتب بشنوند جملات مثبت‌تر را هم خواهند پذیرفت. هر وقت کسی در خانواده می‌گوید: من نمی‌توانم کاری را انجام دهم یکی دیگر از اعضای خانواده می‌گوید «موفقیت از می‌توانم‌ها به دست می‌آید نه از نمی‌توانم‌ها». این عبارت شعار ساده و کوتاهی است، امّا برای این که انسان بتواند یک کودک را برای انجام کاری به تلاش وادارد، بسیار کارآمد و مؤثر است.

ـ سعی کنید تأکید بر معیارهای ظاهری موفقیت را کم کنید. دویدن بی‌امان به دنبال پاداش، پول ، مقام و درجه، رتبه اوّل داشتن و اصولاً اهداف مادی یقیناً عزت نفس کودکان را پایین می‌آورد، یادمان باشد عزت نفس از نفس و از درون می‌آید نه از یافته‌ها و آنچه کسب می‌کنیم یا به دست می‌آوریم. وقتی کودک با این باور بزرگ می‌شود که فقط اگر نمرات خوبی بگیرد آدم شایسته‌ای است. اگر نمره متوسطی در کارنامه‌اش پیدا شود احساس حقارت خواهد کرد و بدیهی است که هر کودکی روزی در زندگی‌اش نمره‌ای متوسط یا پایین خواهد گرفت، شما نمی‌توانید همیشه نفر اوّل یا برنده یک مسابقه باشید، امّا همیشه می‌توانید خود را انسان شایسته و ارزشمندی بدانید.

عزّت‌نفس کودک حاصل ارزیابی‌ای است که او از خود دارد. او باید احساس یک فرد شایسته را داشته باشد. حتی اگر نمرات او کمتر از میزان انتظارش باشد یا این که در مسابقه‌ای مدال دلخواه خود را کسب نکند. به جای تقویت معیارهای ظاهری موفقیت در کودکان، باید در تمامی دوران زندگی، معیارهای درونی آنها را تقویت کرد. برای این کار چاره‌ای ندارید جز این که اهمیّت زیادی را که برای موفقیّت و رقابت قائل شده‌اید، کاهش دهید. به جای این که از کودکتان بپرسید، «معدل کارنامه‌ات چند شده است؟» سؤال کنید، «آیا از خودت راضی هستی؟» به جای این که بپرسید «آیا در آزمون زبان موفق شدی؟» سؤال کنید، «آیا فکر می‌کنی در زبان پیشرفت کرده‌ای؟» به جای اینکه بپرسید: «آیا برنده شدی؟» سؤال کنید «آیا از این که در مسابقه شرکت کردی و مهارت بیشتری کسب کردی، لذّت می‌بری؟»

کودکانی که می‌دانند بدون پاداش‌‌های ظاهری همچنان احترام به آنها حفظ می‌شود دایم در مسیر موفقیت‌هایی که دوست دارند باقی می‌مانند، امّا کودکانی که دایم به دنبال معیارهای ظاهری موفقیت می‌دوند، در مسیر مصرف داروهای آرام‌بخش، ابتلا به زخم معده و عزت نفس پایین قرار دارند. واقعیت خیلی ساده است هیچ کس نمی‌تواند همیشه در مقایسه با دیگران نفر اوّل باشد. امّا همه می‌توانند در نظر خود نفر اوّل باشند. به شرطی که ملاک، معیار درونی باشد. شرکت در یک مسابقه دو ?? کیلومتر و اتمام مسابقه، می‌تواند برای فردی که به دنبال معیارهای درونی است، یک شاخص نمره اوّل باشد، امّا اگر شخصی به دنبال شاخص‌های ظاهری برای موفقیت باشد، حتماً باید مسابقه را ببرد تا احساس کند عزت نفس مثبتی دارد و در طول تاریخ بشر، هیچگاه یک نفر همیشه برنده مسابقه نبوده است.

ـ به کودکان بیاموزید با خود روراست و صادق باشند. کودکان هر بار که خود را فریب می‌دهند نظرشان در مورد خودشان تخریب می‌شود. کودکی که دچار خودفریبی می‌شود، دنیای بزرگی می‌سازد تا دیگران را نیز فریب دهد و در نهایت نظر دیگران را دلیل این دنیای خود ساخته می‌داند. برای این که از کودکانتان افراد صادقی بسازید باید از چنین جملاتی استفاده کنید: «اگر علت برنده نشدن تیم شما در مسابقه امروز، این بود که تیم رقیب بهتر بازی کرد، اهمیتی ندارد. همه آدم‌ها سرانجام روزی بازنده می‌شوند حتی اگر مسئولان هم کوتاهی کرده‌اند، نباید به دلیل این باخت آنها را سرزنش کنی» یا «اگر در درس فیزیک نمره خوبی نگرفته‌ای، به این علت است که در این درس ضعیف هستی. نه این که معلم شما معلم بدی است.

فکر می‌کنم به جای این که وقت زیادی صرف انتقاد از معلم خود کنی، باید بیشتر به درس فیزیک توجه کنی.» یا حتی اگر دیر هم به مدرسه برسی، باز هم بچه خوبی هستی، اما وظیفه شما این است که به موقع به مدرسه برسی، حتی اگر اتوبوس به موقع نیاید. کودکی که یاد بگیرد با خود روراست باشد، دارای عزت نفس خواهد بود و اگر شما همیشه برای صداقت و راستگویی ارزش قائل باشید، این امر قابل آموزش خواهد بود. به عنوان مثال: دروغ نگویید تا مجبور شوید فرزند خود را به دلیل همین کار سرزنش کنید. تمهیداتی بیندیشید تا همیشه شرایط برای گفتن حقیقت فراهم باشد و در عین حال کودک خود را به دلیل گفتن حرف راست تنبیه نکنید. دروغ‌گویی نشانه عزت نفس ضعیف است و نمی‌توان با گفتن دروغ شرایط خانه را برای گفتن حرف‌های راست فراهم کرد. اگر کودک شما یاد بگیرد برای این که نزد شما عزیز باشد نیازی به تظاهر ندارد، به او کمک کرده‌اید تا خود را با زندگی و نیز با دنیای درون خود هماهنگ کند.

ـ کودکی که مرتکب غفلتی می‌شود، انسان غافلی نیست، بلکه فقط عمل کرده است و این عمل به او فرصت رشد می‌دهد. کودکی که در درس ریاضی ضعیف است آدم کندذهنی نیست بلکه در این مرحله از زندگی، دانش ریاضی او در این سطح است. شما می‌توانید به کودک خود بیاموزید که از اشتباه‌های خود درس بگیرد و تا زمانی که می‌داند ارزش او ناشی از عملکرد او در یک کار خاص و در یک روز مشخص نیست هرگز نگرانی به خود راه ندهد. دقت کنید تا زمانی که وجود دارید ارزشمند هستید اگر خودتان چنین بگویید، نه کمتر، نه بیشتر، ارزشمندبودن براساس عملکرد نیست بلکه چیزی است که هر روز همراه شما است. لذا هر روز به کودکان خود به ویژه پس از این که مرتکب اشتباهی می‌شوند این نکته را یادآوری کنید که صرف‌نظر از عملکردشان، ارزشمند هستند. اگر می‌خواهید کودکان شما ارزیابی مثبتی از خود داشته باشند، همواره به آنها یادآوری کنید که «من فردی هستم که رفتارهایی دارم، امّا من رفتارهایم نیستم.»

ـ بچه‌ها دوست دارند احساس استقلال کنند تا عزت نفس بالایی داشته باشند و شما می‌توانید دست از ادعای مالکیت خود به کودکان بردارید و آنها را تشویق کنید تا به طور مستقل فکر کنند و در نتیجه عزت نفس آنها تقویت شود. گاهی از این سؤالات استفاده کنید: «به چه فکر می‌کنی؟» «در انتخابات به چه کسی رأی می‌دهی؟» «اوّل تو مسأله را حل کن بعد من راه‌حل را بررسی می‌کنم» یادتان باشد. استقلال عزت نفس را تقویت می‌کند. در حالی که وابستگی، عزت نفس را از بین می‌برد.

? نتیجه‌گیری

عزت نفس (self-esteem) یعنی احترام و حرمتی که برای خود قائل هستیم. بهره‌مندی از عزت نفس علاوه بر آن که جزئی از سلامت روانی محسوب می‌شود، با پیشرفت تحصیلی نیز مرتبط است. محققان بسیاری دریافته‌اند که بین عزت نفس مثبت و نمرات بالا در مدارس رابطه وجود دارد. این ارتباط حتی زمانی که کودکان خودشان را به عنوان دانش‌آموزان ارزیابی می‌کنند بالاتر است که می‌توان آن را « عزت نفس تحصیلی» آنها نام برد. کودکانی که از عزت نفس بالایی برخوردارند، پیوسته نسبت به آنهایی که همان میزان توانایی را دارند امّا عزت نفس پایینی دارند عملکرد بهتری نشان می‌دهند.

آنها همچنین اهداف بالاتری برای خود تعیین کرده، نیاز کمتری به تأیید والدین از خود نشان داده، در برابر شکست کمتر تضعیف شده و دیدگاه واقع‌بینانه‌تری نسبت به توانایی‌های خود دارند. باید اذعان داشت اگر ما به خودمان ایمان داشته باشیم و خودمان را باور کنیم نه فقط می‌توانیم خود را تغییر دهیم و بهبود بخشیم بلکه می‌توانیم ایران را آباد کنیم و آن را مملکتی بسازیم متشکل از افراد فهمیده که نه فقط برای یکدیگر احترام قائل‌اند بلکه به خود نیز ارج می‌نهند.

غلامرضا آتش‌دامن از استان خوزستان
منابع و مأخذ:
?ـ اسکات، کتی گلاور(????) عزت نفس مترجم ساناز قاسمی، انتشارات انجمن اولیا و مربیان تهران، چاپ دوم
?ـ بیابانگرد، اسماعیل (????) روش‌های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، تهران، چاپ هشتم
?ـ ستوده، هدایت‌الله (????) آسیب‌شناسی اجتماعی، انتشارات آوای نور، چاپ هفدهم
?ـ عبادی ، غلام‌حسین(????) یافته‌های پژوهشی شورای تحقیقات آموزش و پرورش استان خوزستان انتشارات کردگار، اهواز، چاپ اوّل
? ـ فونتانا، دیوید (????) روان‌شناسی برای معلّم، مترجم عفت السادات حق‌گو، انتشارات شباهنگ، تهران، چاپ اوّل
? ـ کرومبولتز، جان دی و دیگران (????) تغییر دادن رفتارهای کودکان و نوجوانان، ترجمه و تألیف دکتر یوسف کریمی، انتشارات فاطمی، چاپ دوازدهم، تهران
?ـ ویسی‌نژاد، یسما(????) چکیده تحقیقات وزارت آموزش و پرورش ، انتشارات وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکده تعلیم و تربیت، چاپ اوّل
? ـ وین، دایر (????) چگونه فرزندانی خلاق داشته باشیم، ترجمه علی علی‌پناهی، نشر آسیم، تهران، چاپ اوّل
?ـ جزوه خلاصه مقالات نخستین سمینار ارائه یافته‌های پژوهشی علوم تربیتی و روان‌شناسی در استان خوزستان در سال ????